چارچوبی برای ارزیابی فنی طرح های تولیدی

فرآيند توسعه شامل سياست گذاري ، برنامه ها ، طرح ها و پروژه ها است و برنامه ريزي ، خود فرآيندي پويا و دائمي است كه ارتقاء و اعتلاي آن منوط به امكان دستيابي به مباني نظري و سياست هاي استراتژيك از يكسو و تعيين نقاط قوت و ضعف نتايج و يافته هاي مطالعاتي ، طراحي ، مهندسي و دستاوردهاي اجرايي از سوي ديگر است ليكن تحقق اين امر مستلزم فراهم نمودن ، زمينه هاي لازم و  از آن جمله سنجش دقيق روندها و فرآيندهاي پيموده شده از طريق گردآوري داده ها و اطلاعات مرتبط با قلمرو مورد بحث ، تدوين و سنجش شاخصها ، پايش و ارزيابي كليه اقدامات ، از اولين مراحل انجام مطالعات ، طراحي ، تصميم سازي ، سياست گذاري و به طور كلي برنامه ريزي مشاركتي تا رديابي مراحل اجرايي و حتي بعد از اجرا مي باشد. 

   در چنين فضايي است كه تحليل و ارزيابي كاركرد و عملكرد مجموع اجزاء و حلقه هاي روابط به هم پيوسته و نظامند موضوع ، امكان پذير مي گردد و تحليل داده ها و اطلاعات حاصل از پايش ، امكان ارزيابي و قضاوت نهايي را ميسر مي سازد. 

   ارزيابي، تعيين ميزان انطباق برنامه با مسير تعيين شده و نماياندن نقاط ضعف و قوت آن مي‌باشد و نتيجه ارزيابي مي‌تواند تصويري شفاف‌تر، از چگونگي فعاليت‌ها را به مديران و مجريان ارائه نمايد تا آنها بتوانند آگاهانه تصميمات لازم را در جهت تقويت و يا اصلاح و ادامه برنامه بگيرند. در حقيقت دليل متقن ارزيابي فراهم‌آوري شالوده‌اي براي تصميم‌گيري درست ، درباره وضعيت آغازين تغييرات مورد مشاهده و يا وقوف بر برنامه‌ها مي‌باشد. ايجاد عقلانيت براي تغييرات سازماني و كاركنان ، آماده‌سازي براي تدارك پيش‌نيازها ، جهت‌دهي به برنامه‌ريزي‌ها و بنيان نهادن يك نظارت فراگير و جامع از مهم‌ترين اهداف ارزيابي مي‌باشد. 

   با عنايت به اينكه از مشكلات برنامه ريزي در كشورمان ضعف در پايش و ارزيابي پروژه ها و تمهيدات بكار گرفته شده و در نتيجه فراهم نبودن زمينه تصحيح اشتباهات و اصلاح سياستها و اقدامات در دست اجرا مي باشد انتظار مي رود با تقويت نظامهاي پايش و ارزيابي برنامه ها و طرحها در سطوح و قلمروهاي مختلف روز به روز روند انجام اصلاحات همه جانبه در شرايط توسعه اجتماعي ، اقتصادي و زيست محيطي كشور سرعت بيشتري پيدا نمايد. 

مقدمه 

تصمیم­گیری آگاهانه و منطقی متولیان، موفقیت یا شکست تمامی پروژه­های خرد و کلان عمرانی یا اقتصادی را تضمین می‏کند. مقدمه این تصمیم‏گیری‏های آگاهانه انتخاب فرآیندی جامع و مؤثر به‏منظور مساله‏یابی و انتخاب راه‏حل مناسب آن مساله است. گردآوری کامل و صحیح اطلاعات، در گام مساله‏یابی یا شناخت همچون متدولوژی بسیاری از راهبردهای مشابه مدیریت و پایش پروژه‏ها، بسیار حائز اهمیت است. از دیگرسو علی‏رغم تکنیک‏های متنوع حل مساله، توجه به تکنیک مناسب هر موضوع و به‏کارگیری سطح مناسبی از خلاقیت راهگشا و حیاتی است. 

یکی از مهم‏ترین نیازهای مدیران و متولیان برای تصمیم‏گیری آگاهانه، به‏کارگیری تکنیک مقایسه و ارزیابی فنی و اقتصادی طرح‏هاست که انتخاب از میان مجموع راهکارها بر اساس حداقل‏های مورد پذیرش، شرایط مطلوب اقتصادی و کارایی مناسب فنی تلقی می‏شود. 

بنابراین هر پروژه مالی یا عمرانی باید پيش از اجرا، مورد ارزیابی قرار گیرد یا امکان‏سنجی شود. فرآیند امکان‏سنجی نیز به‏منظور ارزیابی قابلیت تامین خواسته‏های طرح و شناخت پیش‏نیازها انجام می‏پذیرد. در ارزیابی‏های مالی در فضای اقتصاد مهندسی از روش‏های ریاضی که بر پایه ارزش زمانی پول، تعادل بین بهره و نرخ‏های رشد می‏باشد- برای ساده‏کردن مقایسه‏ها و شفاف‏ساختن آن برای مدیران استفاده می‏شود. اما ارزیابی‏های فنی حائز دشواری‏هایی بیشتر است و این صعوبت در ترکیب ارزیابی‏های فنی و اقتصادی بیشتر می‏شود. 

اصولاً جنبه‏های فنی بسیار متنوعی در یک طرح دخیل هستند. روش اجرا، نیروهای انسانی، مواد اولیه، انرژی، ایمنی و ... برخی از موارد مشترک قابل طرح هستند که با توجه به تنوع آن، انتخاب روش مناسب برای ارزیابی دقیق و منطقی را پیچیده می‏کند. 

به عبارت دیگر، ارزیابی‏های فنی دارای گستره وسیعی از انواع حالت‏های تصمیم‏گیری است. در هر تصمیم‏گیری فضای تصمیم‏سازی به‏صورت پیوسته یا گسسته است. از سویی دیگر ممکن است این تصمیم‏گیری تک‏معیاره یا چندمعیاره باشد که در عین حال این معیارها می‏توانند به‏صورت کمی، کیفی یا تلفیقی از چند حالت مختلف باشند. آنچه در این مقطع اهمیت کلیدی می‏یابد این است که معلوم گردد ارزیابی‏های فنی و اقتصادی با ویژگی‏ها و پیش‏شرط‏هایی که پیشتر اشاره شد با چه کیفیتی در طرح‏های مالی و عمرانی کشور به‏کار گرفته می‏شود و جایگاه آنها نزد تصمیم‏گیرندگان و مدیران ارشد چگونه است. چون این روزها در سطح پروژه‏های درون‏شهری و برون‏شهری کشور، قید "فوریت" به بخش جدانشدنی طرح‏ها تبدیل شده است. بی‏تردید هیچ‏یک مخالف به سرانجام‏رساندن به‏موقع و قانونمند پروژه‏ها نیستیم و برنامه‏ریزی و کنترل پروژه را جزء لاینفک آن می‏دانیم. هنوز هم یادگارهای نابسامان زیاد از پروژه‏هایی که بهره‏برداری و اتمام آن بعضاً تا چند دهه به درازا کشیده در سراسر کشور به چشم می‏خورد و وجدان بیدار مهندسی کشور را می‏آزارد. لیکن قید فوریت و اهتمام به اتمام طرح در زمان مقرر باید مختص مراحل مشخص طرح و اجرا باشد، نه آنکه از خلق ایده و طرح تا بهره‏برداری آن در یک ظرف آن‏هم به‏صورتی فشرده بیان شود. 

این روزها بسیاری از ما درک مشترکی از طرح‏های مطالعه‏نشده یا کم‏مطالعه‏شده داریم. متأسفانه بزرگ‏ترین قربانی در چنین فضای دستپاچه‏ای امکان‏سنجی و ارزیابی‏های فنی و اقتصادی به‏منظور آغاز پروژه‏هاست. اول، از آن جهت که فرآیند منطقی گردآوری اطلاعات و طبقه‏بندی منطقی آن به‏منظور حصول تصمیمی آگاهانه عموماً فرآیندی زمان‏بر است و دوم، آنکه تصمیم‏گیری بدون طی مقدمات تصمیم‏سازی عموماً حکم دستوری می‏یابد که به نوبه خود حکم را قبل از فضای کارشناسی صادر کرده است و عملاً کسی انتظار پاسخ جدید یا راهکار متعالی را ندارد بلکه صرفاً توجیه طرح را طلب می‏کنند. واژه طرح توجیهی این روزها شاید مشتری‏های زیادی برای خود دارد. حال بپندارید آیا کسی انتظار دارد نتیجه چنین ارزیابی، رد عملکرد پیشنهاد طرح شده- آن‏هم با قید فوریت- باشد. 

اما آنچه در این مجال، فارغ از هیجانات حاکم بر برخی پروژه‏ها می‏توان طرح کرد، لزوم تسری ارزیابی‏ها در اجزای پروژه می‏باشد. زیرا همان‏گونه که در سطوح کلان ارزیابی‏های فنی و اقتصادی می‏توانند راهگشا و تصمیم‏ساز باشند، در اجزای پروژه نیز استفاده از آنها رویکردی منطقی و پربار به طرح خواهد داد. به‏عنوان نمونه، احداث راه یا راه‏آهنی ارتباطی میان دو شهر بنا به تقاضای بار و سفر امکان‏سنجی شده و با معیارهایی چون هزینه‏های احداث، هزینه‏های بهره‏برداری، درآمد ناشی از جابه‏جایی بار و مسافر، سهولت ارتباط، توسعه‏های آتی و ... مقایسه دقیق فنی و اقتصادی شده است که خروجی آن استخراج یک کریدور بهینه ارتباطی جهت شروع مطالعات مراحل تکمیلی باشد؛ این مرحله در کلان پروژه راهگشا و مؤثر می‏باشد. لیکن آیا اجزای طرح و اجرا بی‏نیاز از ارزیابی‏های فنی و اقتصادی میان گزینه‏ها محتمل است؟ 

در مثال فوق شاید ابنیه مهمی چون پل و تونل در قالب احداث مسیر مفروض وجود داشته باشد در این صورت به‏نحو معمول مقایسه‏ای در حد یک جدول و شاید مشروحه‏ای چندصفحه‏ای آن‏هم صرفاً با ملاحظات طراحی و هزینه‏ای انجام پذیرد که نه‏تنها کافی نیست که عموماً پوشش‏دهنده کمتر از 50 درصد الزامات چنين طرحی خواهد بود. 

در طرح‏های مختلف دیگر و پروژه‏های متفاوت نیز می‏توان این مثال را تسری داد. آنچه به‏صورت مناسب می‏توان خواست‏های کارفرما و بهره‏برداران را به صورت توأم تأمین کند و در به‏کارگیری منابع اعم از منابع مالی، انرژی، مواد اولیه و نیروی انسانی توازن و تعادل ایجاد کند شبکه‏ای از ارزیابی‏های فنی و اقتصادی به‏هم‏پیوسته است که در ارتباطی تعاملی زیرمجموعه طرح را از ارزیابی‏های مقدماتی که زمینه‏ساز سیاستگذاری و توجیه طرح بوده، تأثیرپذیر کند. 

در این شبکه ارزیابی‏ها می‏بایست وزن حاکم میان معیارهای مختلف در حدی منطقی حفظ گردد چراکه به‏عنوان نمونه اگر معیار ايمنی در کلان طرح بر معیار زیبایی یا روش اجرا ارجحیت داشته باشد این ایده طرح باید در کلیه اجزای پروژه نیز به‏نحو مثبت انعکاس یابد. 

درصورت به ‏کارگیری از چنین مجموعه ارزیابی‏ های پیوسته که حائز مشخصات مورد اشاره یک ارزیابی جامع باشد می‏توان انتظار داشت تا ضمن ارتقای شاخص ارزش پروژه به‏ صورت کمی و کیفی دیگر ساختارهای نظام‏مند مدیریت همچون برنامه ‏ریزی و کنترل پروژه و مهندسی ارزش نیز با سرعت و سهولت بیشتری در طرح استقرار یابد. زیرا سیستم کلی و اجزای طرح ضمن حفظ پیوستگی و هم‏راستایی دارای تعاریف مشخص و معیارهای شفاف طرح هستند که خود زمینه‏ساز بهبود مستمر و پایش بی‏درنگ است.