مروري بر زندگي اعتمادالسلطنه

اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان (21 شعبان 1259- 18 شوال 1313ق/ 16 سپتامبر 1843- 2 آوريل 1896م)، دانشمند و سياست‌پيشة مشهور عصر ناصرالدين شاه و صاحب دهها كتاب. محمدحسن از دودمان مراغه‌اي بود و پدرش حاج علي خان كه نخست لقب ضياء الملك داشت و سپس به اعتمادالسلطنه ملقب شد، حاجب الدوله دربار ناصرالدين شاه بود. خاندان او از ادوار نخست پيدايش قاجاريه در دربار صاحب عناوين و مشاغلي بودند و جدش موسوم به حسين‌خان مقدم مراغه‌اي چندي پيشخدمت عباس ميرزا نايب السلطنه بود و چون به تهران آمد، كارهاي حكومتي را عهده‌دار شد. پدر اعتمادالسلطنه نيز به مقامات بلند سياسي دست يافت، اما در زمان محمدشاه به سبب پاره‌اي نادرستي‌ها از كار بركنار شد و اموالش مصادره گرديد و به زندان افتاد و سرانجام به عتبات عاليات تبعيد شد. چون محمدشاه درگذشت، حاج علي خان به تهران بازگشت و مورد توجه مهد عليا، مادر شاه جديد قرار گرفت و در دربار به سرعت نفوذي به هم رسانيد، به گونه‌اي كه ميرزا آقاخان نوري او را جزو نزديكان و محارم خويش درآورد. حاج علي خان در همان اوان رسماً حاجب الدوله دربار شد و در توطئه بر ضد اميركبير با مهدعليا و ميرزا آقاخان نوري همدست بود و وظيفه قتل اميركبير را برعهده داشت. در دوره صدارت ميرزا آقاخان نوري حاج علي‌خان نيز رونق بيشتري يافت، اما چون آقاخان نوري در محرم 1275ق/ 1859م از صدارت كنار رفت، او نيز معزول و بيكار شد.

محمدحسن خان اعتمادالسلطنه چهارمين فرزند حاجي علي‌خان بود و در تهران ديده به جهان گشود. همزمان با افتتاح مدرسه دارالفنون در 1268ق/ 1852م او جزو اولين شاگرداني بود كه پاي به اين مدرسه نهاد و 12 سال در آنجا به فراگرفتن زبان فرانسه و آموزش‌هاي نظامي پرداخت. مدتي بعد عزيزخان سردار كل (وزير جنگ) او را به منصب «وكيلي نظام» منصوب كرد. محمدحسن خان دوره تحصيل در دارالفنون را با دريافت مدال طلا به پايان رسانيد و با درجه ياوري (سرگردي) جزو ملتزمان دستگاه وليعهد محمدقاسم ميرزا درآمد، اما محمدقاسم ميرزا در همان اوان كودكي درگذشت و محمدحسن خان هم به خيل ملتزمان ميرزا محمدخان سپهسالار پيوست. در 1275ق/ 1859م به منصب سرهنگي ارتقا يافت و چون پدرش در اين هنگام مورد عفو شاه قرار گرفته، و حكومت خوزستان و لرستان به او واگذار شده بود، وي نيز به عنوان نايب‌الاياله و رئيس قشون همراه پدر شد و چندي حكمراني شوشتر را در دست گرفت. در 1278ق/ 1861م به تهران بازگشت و ژنرال آجودان‌شاه شد. در 1280ق/ 1863م زماني كه حسنعلي‌خان اميرنظام گروسي وزير مختار ايران در فرانسه بود، محمدحسن خان به عنوان وابسته نظامي سفارت ايران در پاريس تعيين شد و دو سال عهده‌دار اين سمت بود، اما توقفش در آن شهر 4 سال طول كشيد و همزمان به ادامه تحصيل پرداخت. در 1284ق از آن كشور مراجعت كرد و با گرفتن لقب صنيع‌الدوله، به سمت مترجمي مخصوص شاه برگزيده شد.